Ξεκινώντας να ξεφυλλίζω προσεκτικά τα συγγράμματα που έφτασαν στα χέρια μου και τις πληροφορίες που μπόρεσα να συγκεντρώσω πριν το ραντεβού με την Kαθηγήτρια Προϊστορικής και Πρωτοϊστορικής Aρχαιολογίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, Μαρία Ιακώβου, για τον τύμβο της Λαόνας στην αρχαια Πάφο, τα σημερινά Κούκλια, ομολογώ ότι η δημοσιογραφική μου περιέργεια ήθελε να επισπεύσει τις διαδικασίες και να τρέξει μπροστά τον χρόνο ευελπιστώντας ότι θα βρεθώ ενώπιον μιας αναφοράς για κάποια σπουδαία ανακάλυψη που θα συζητηθεί και θα βάλει εκ νέου την Πάφο στο χάρτη του παγκόσμιου αρχαιολογικού ενδιαφέροντος. Δεν είχα και άδικο! Αν και για να αποδοθεί ορθότερα η πραγματικότητα η Πάφος ποτέ δεν έφυγε απο το αρχαιολογικό ενδιαφέρον, κυρίως της επιστημονικής κοινότητας, απλά εμείς ασχολούμαστε μαζί της όποτε τύχει να “σκάσει μύτη” καμιά είδηση στην επικαιρότητα.
του Μάριου Ιγνατίου*
Ο τύμβος της Λαόνας στα Κούκλια, σύμφωνα με την καθηγήτρια, Μαρία Ιακώβου, είναι η μεγαλύτερη μνημειακή αρχαιολογική ανακάλυψη στην Πάφο. Το μνημείο του τύμβου έγινε για να αποτελέσει σημείο αναφοράς και να μην ξεχαστεί ποτέ, για μια αιώνια μνήμη, εξ’ού και ο ορισμός μνημείο, μας είπε, και τα όσα μας περιγράφει με τόση λεπτομέρεια ενδεχομένως να μην μπορούν να χωρέσουν σε ολόκληρες εκδόσεις εφημερίδων όχι σε μια και μόνο σελίδα.
Το μόνο σίγουρο είναι ότι αν πραγματικά μπορέσει κάποιος να αναλογιστεί το ειδικό βάρος της Ιστορίας και του Πολιτισμού του τόπου στον οποίο κατοικούμε, πολύ δε περισσότερο όχι αυτών που σήμερα ξέρουμε αλλά αυτών που ακόμη δεν ήρθαν στην επιφάνεια της γης, είναι εξαιρετικά αμφίβολο αν θα μπορεί να συνεχίσει να κοιμάται ήσυχος και χωρίς να αδημονεί να μάθει το που ακριβώς “κάθεται” σήμερα η Πάφος ή η Κύπρος ολόκληρη.
Το πάθος της καθηγήτριας και της ομάδας της
Μερικά μόνο λεπτά συνομιλίας μαζί της είναι αρκετά για να σε κερδίσουν και να σε κάνουν να “κρέμμεσαι” στην κυριολεξία απο τα χείλη της. Δυο κουβέντες τις φτάνουν και περισσεύουν για να σε καθηλώσουν και να σε αναγκάσουν να δέσεις σφικτά και σταθερά τη ζώνη ασφαλεία στο μεγάλο αυτό ταξίδι στον χρόνο μπας και δεν χάσεις ούτε μια στιγμή, ούτε ένα καρέ απο την ταινία που ξετυλίγει μπροστά στα μάτια σου ο περιγραφικός της λόγος.
Πέραν του πλούσιου και με μεγάλο βάθος βιογραφικού της, πέραν των δημοσίευσεων της σε επιστημονικά περιοδικά και των πορισμάτων της σε συνέδρια Αρχαιολογίας η κα. Ιακώβου με ένα λόγο πολύ κοφτό και ξεκάθαρο μιλάει με αποδείξεις όχι με υποθέσεις, με ευρήματα όχι με αοριστολογίες, με τεκμηρίωση και δεν την συνεπαίρνει ο ενθουσιασμός. Μιλάει για την Πάφο και την Ιστορία της με τόσο παραστατικό τρόπο που σε τοποθετεί νοερά στην Πάφο της τότε εποχής. Σε πιάνει σταθερά απο το χέρι και σε ταξιδεύει πίσω σχεδόν 4000 χρόνια ξεναγώντας σε στην Πάφο.
Το πρόγραμμα PULP του Πανεπιστημίου
Το πρόγραμμα διερεύνησης του αστικού ιστού της πόλεως- κράτους της αρχαίας Πάφου.
Το 2006 ήταν η χρονιά έναρξης του Palaepaphos Urban Landscape Project (PULP), ενός μακρόπνοου ερευνητικού προγράμματος ανάλυσης τοπίου με ψηφιακή τεχνολογία και Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών. Πολύ σύντομα το πεδίο ερευνών του PULP άρχισε να αναπτύσσεται στη βάση τριών ξεχωριστών χωρικών κλιμάκων. Οι αναλύσεις στη μεγάλη κλίμακα εκτείνονται σε όλη την υδρολογική λεκάνη της Πάφου, που σε ένα μεγάλο βαθμό
ταυτίζεται με τη χώρα της αρχαίας πολιτείας, η οποία έφερε το όνομα Πάφος. Οι αναλύσεις στη μεσαία κλίμακα στοχεύουν στον προσδιορισμό του μέχρι πρόσφατα άγνωστου αστικού ιστού της πρωτεύουσας της αρχαίας Πάφου, που φαίνεται να εκτείνεται σε ακτίνα περίπου δύο χιλιομέτρων γύρω από το ιερό της Κύπριδας. Η μικρής κλίμακας έρευνα στοχεύει στην αναλυτική προσέγγιση συγκεκριμένων θέσεων με μνημειακά κατάλοιπα, οι οποίες εντοπίστηκαν από το PULP κυρίως στα βόρεια και ανατολικά του ιερού.
Η πλούσια «σοδειά» της πρώτης δεκαετίας (2006-2015) εντατικών ερευνών που διεξήχθησαν με σύγχρονες μεθόδους ανάλυσης τοπίου στην ευρύτερη περιοχή Παλαιπάφου έδωσε νέες δυνατότητες στη σύνθεση χωρικών δεδομένων και, κατ’ επέκταση, και στη δυναμική των προκαταρκτικών πορισμάτων, τα οποία αφορούν στον ιδρυτικό ορίζοντα και την πολιτική οικονομία της αρχαίας πολιτείας.
Στο πλαίσιο της διερεύνησης του ρόλου που κατείχε στο αστικό περιβάλλον της πολιτείας το καθένα από τα οροπέδια που αναπτύσσονται στα βόρεια και ανατολικά του ιερού της Αφροδίτης, έγιναν μικρής έκτασης ανασκαφές στον Μάρτσελλο, τη Μάντισσα, τον Χατζηαπτουλλά και, πιο πρόσφατα, στο έξαρμα Λαόνα, όπου υποψιαζόμασταν την ύπαρξη μεγάλου τύμβου, αυτού της Λαόνας που πέραν του τι κρύβει στα σπλάχνα του απο μόνος του ως έμπνευση, ως διαδικασία κατασκευής και τελικά ως κατασκευή με μάργα στις τεράστιες διαστάσεις του αποτελεί το σπουδαιότερο εύρημα της αρχαίας Πάφου.
Στην Πάφο η Ακρόπολης των κλασσικών χρόνων- Ανακαλύφθηκε η “Κεντρική Τράπεζα” της δυναστείας της Πάφου
Η αρχαία Πάφος έχει αδικηθεί ως προς την πορεία των ανασκαφών στο χρόνο. Έχουμε αδημοσίευτο υλικό απο την αρχαία Πάφο το οποίο εγκατέλειψαν οι Βρετανοί στη δεκαετία του πενήντα τεράστιας σημασία το ποίο δεν αντιμετωπίστηκε ποτέ. Προέρχεται απο την περιοχή του Μάτζελου, ένα υλικό περίπου πέντε χιλιάδων τμημάτων Αρχαϊκών αγαλμάτων που ποτέ δεν δημοσιευθηκαν απο το 1950 μέχρι σήμερα και αποτελούν την καλύτερη συλλογή, το γνωρίζουμε χωρίς να μπορούμε να το δείξουμε, Αρχαϊκών αγαλμάτων που ονομάζονται βασιλικά, τα αγάλματα που είχαν παράξει στη δυναστεία της Πάφου στο τέλος του 6ου αιώνα.
Εμείς πετύχαμε κάτι αναπάντεχο που δεν το υπολογίζαμε. Κινούμενοι στον χώρο, μετά που ορίσαμε τους στόχους μας, μετά την ανάλυση τοπίου, ορίσαμε περιοχές, αυτές που σήμερα με το γυμνό μάτι φαίνονται ως χωράφια. Σήμερα βρισκόμαστε ανάμεσα σε δυο πολύ μεγάλα και εκτεταμένα και πολύ καλά διατηρημένα μνημεία που η ανασκαφή τους δεν πρόκειται να ολοκληρωθεί στα επόμενα μερικά χρόνια.
Το ένα μνημείο χωρίς πολλές σκέψεις νομίζω ότι μπορούμε να το ονομάσουμε την Ακρόπολη των κλασσικών χρόνων. είναι πάνω στο οροπέδιο του Χατζηαπτουλλά, μας απασχολεί πλήρως η βόρεια παρεια του οροπεδίου και η οποία είναι κτισμένη σε διαζώματα, έξω απο ένα εκπληκτικό τοίχος Ακροπόλεως το οποίο ξεπερνά σε μήκος τα 65 μέτρα το οποίο υποδιαιρείται σε ένα ολοκληρωμένο αρχιτεκτονικό πλάνο σε ένα σύμπληγμα εξ’ ολοκλήρου αφιερρωμένο στην οικονομία της κλασικής περιόδου. Με σύγχρονους όρους είναι η κεντρική Τράπεζα της Δυναστείας της Πάφου, εκεί που παράγεται ότι θα εξαχθεί. Υπάρχει η μια εγκατάσταση δίπλα στην άλλη, μύλους, πρέσες, λουτήρες, αγωγοί σε ένα χώρο που είναι φανερό ότι κανλένας δεν ζουσε αλλά αποτελούσε ένα ανάκτορο όπου όποιος εισερχόταν το έκανε για να εργαστεί. Ένα χώρος που ήταν αποκλειστικά για τη δημιουργία της παραγωγής του ανακτόρου. Πρώτη φορά λοιπόν μας δίνετε η δυνατότητα στην Κύπρο, αν δουλέψουμε σωστά, να εξασφαλίσουμε πληροφορίες για τη λεγόμενη πολιτική οικονομία.
Η αρχαία Πάφος δεν ήταν μόνο ο ναός της Αφροδίτης
Παρατηρώντας σήμερα την περιοχή, επισημαίνει η καθηγήτρια Μαρία Ιακώβου κάποιος βλέπει μόνο τον ναό στη μνήμη της Θεάς Αφροδίτης όμως δεν μπορεί να δει την πόλη της Πάφου. Την ίδια όπως μας ανέφερε απο την αρχή της αρχαιολογικής της σταδιοδρομίας την απασχόληση η έλλειψη αυτής της ολοκληρωμένης εικόνας της πόλης. Είναι απαραίτητο πρόσθεσε, να αναλογιστούμε τα δυο επεισόδια και να αναγνωρίσουμε ότι το νεότερο
-η ανέγερση του τύμβου- προσέδωσε στη Λαόνα μιαν άλλη ταυτότητα από αυτή που είχε η θέση στο αστικό τοπίο της πρωτεύουσας του βασιλείου της αρχαίας Πάφου.
Αυτό που άρχισε να αποκτά εντυπωσιακή ορατότητα ως αποτέλεσμα της ανάλυσης των χωρικών δεδομένων και των ανασκαφών του προγράμματος PULP είναι ένα ενιαίο μνημειακό τοπίο, που συνιστά το πολιτειακό κέντρο της αρχαίας Πάφου από την Κυπρο-Αρχαϊκή εποχή έως και την κατάλυση του βασιλείου από τον Πτολεμαίο Α΄ Σωτήρα στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ.. Εκτείνεται ανατολικά του ιερού και, επίσης, ανατολικά της στενόμακρης κοιλάδας Λούρες, που στη 2η χιλιετία π.Χ. φαίνεται να ήταν η λεκάνη του πρώτου λιμανιού της αρχαίας Πάφου. Το ανακτορικό οικοδόμημα στην ανατολική άκρη της ακρόπολης του Χατζηαπτουλλά καταλαμβάνει τη θέση μιας προγενέστερης εγκατάστασης της Ύστερης Κυπριακής Χαλκοκρατίας, από όπου αντικρίζει τη Λαόνα, με την οποία, εξ όσων φαίνεται, συνδέεται
με έναν ενιαίο αμυντικό περίβολο.
Επιπλέον, οι πρόσφατες ανασκαφές του PULP στο οροπέδιο (2013-2015) έχουν αρχίσει να αποκαλύπτουν ένα άγνωστο μέχρι σήμερα βιοτεχνικό και αποθηκευτικό σύμπλεγμα, που χρονολογείται στην Ύστερη Κυπρο-Αρχαϊκή περίοδο. Αποτελεί την προς νότο συνέχεια των ανακτορικών εγκαταστάσεων του Χατζηαπτουλλά και εκτείνεται σε όλο το μήκος της βόρειας παρειάς της ακρόπολης (απέναντι από τη Λαόνα). Όσο προσεκτικοί και συγκρατημένοι και αν οφείλουμε να είμαστε, υποδεικνύει, δεν μπορεί να αμφισβητήσουμε ότι όλες αυτές οι μνημειακές επενδύσεις, με τις οποίες διαμορφώθηκε το ευρύτερο τοπίο στο οποίο ανήκει και το έξαρμα της Λαόνας, έγιναν από τις βασιλικές δυναστείες της Πάφου στον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ.
Πολύ πριν από την ανέγερση του τύμβου, οι θέσεις Λαόνα και Χατζηαπτουλλάς ήταν το διοικητικό κέντρο του βασιλείου της Πάφου.
Δεν θα ήταν αδόκιμο να φανταστούμε ότι σε αυτά τα κτιριακά συγκροτήματα έζησε η εντυπωσιακή προσωπικότητα του τελευταίου των Κινυράδων, του φέριστου Νικοκλή, βασιλιά της Πάφου και ιερέα της Άνασσας, γιου του βασιλιά Τίμαρχου.
Η Λαόνα ως τύμβος και το κρυμμένο μυστικό του
Η θέση της Λαόνας φαίνεται να μεταμορφώνεται τον 3ο αιώνα π.Χ., δηλαδή αμέσως μετά την κατάλυση των αυτόνομων πολιτειών της Κύπρου και τον αφανισμό των τοπικών βασιλικών δυναστειών από τους Πτολεμαίους. Μια αταύτιστη μέχρι στιγμής πολιτική δύναμη, η οποία είχε τη δυνατότητα να επιβάλει το επίπεδο οργάνωσης που απαιτεί η διαχείριση ενός μεγάλου ανθρώπινου δυναμικού, αποφάσισε και εκτέλεσε την κατασκευή του τύμβου.
Ο τύμβος της Λαόνας είναι αναμφίβολα ένα μνημειώδες έργο, και για το νησιωτικό περιβάλλον της Κύπρου μοναδικός, ιδιαίτερα ως προς το μέγεθος και την κατασκευή του.
Σε σχέση με τους άλλους δυο τύμβους που έχουν ερευνηθεί και δημοσιευθεί στην Σαλαμίνα ο τύμβος της Λαόνας είναι με διαφορά σε διάμετρο και ύψος μεγαλύτερος (100 X 60 X 10 μ.) και εντυπωσιακότερος. Διαφέρει, επίσης, και ως προς την κατασκευή του: ούτε ομόκεντροι, ούτε ακτινωτοί τοίχοι χρειάστηκε να κτιστούν για να συγκρατήσουν.
Ο τύμβος της Λαόνας διατηρεί ακόμη καλά φυλαγμένο το μυστικό του. Σίγουρα, όμως, δεν έχει ανεγερθεί πάνω από κτιστό τάφο της Κυπρο-Αρχαϊκής περιόδου, και μέχρι στιγμής δεν γνωρίζουμε αν κρύβει μια ταφή, ένα κενοτάφιο ή κάτι άλλο. Δεν γνωρίζουμε, μας είπε η κυρία Ιακώβου, ούτε από ποιον, ούτε για ποιον κατασκευάστηκε ο τύμβος, όμως, η ανέγερσή του μετατρέπει τη Λαόνα σε σημείο αναφοράς μιας νέας κατάστασης πραγμάτων. Η επιλογή του εξάρματος της Λαόνας, αντί άλλου σημείου, υποδηλώνει ότι σε αυτή τη θέση βρισκόταν ένα αναγνωρίσιμο σύμβολο. Ο τύμβος αποσκοπούσε στη διαιώνιση της μνήμης αυτού του συμβόλου. Όλοι εκείνοι οι άνθρωποι, προφανώς ντόπιοι, που κλήθηκαν να εξορύξουν και να μεταφέρουν τόνους μάργας από το υπέδαφος της περιοχής, σίγουρα δεν θα ξέχασαν ποτέ αυτό το σύμβολο που θάφτηκε μέσα σε ένα μνημείο ξένο για τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά και τα ταφικά έθιμα της Κύπρου και ιδιαίτερα της Πάφου. Η μνήμη αυτού του συμβόλου εξακολουθεί να υπάρχει μέσα στο μνημείο.
Η σημασία της στήριξης του έργου και οι ευχαριστίες
Η καθηγήτρια πέραν απο την ανακοίνωση του Πανεπιστημίου για την εταιρεία δεν θα μπορούσε να μην κάνει ειδική αναφορά στους συνεργάτες της. Πέραν του πάθους των φοιτητών μας ανέφερε η κα. Ιακώβου σημαντική είναι η εμπιστοσύνη του Πανεπιστημίου που μας ενισχύει και οικονομικά. Εκείνο που πρέπει όμως να τονίσουμε φέτος είναι ότι χωρίς την έμπρακτη και οικονομική στηριξη της KORANTINA HOMES και του κυρίου Γιώργου Ιωάννου δεν θα ήμασταν αυτή τη στιγμή εδώ. Του φείλουμε ένα πολύ μεγάλο ευχαριστώ όπως και σε κάποιους γνήσιους Κουκλιώτες και που ουσιαστικά μας έχουν και μεγαλή αδυναμία και φιλία αφου μας βοήθησαν να αντέξουμε και να μείνουμε.
Σημαντικό είναι να πούμε ακόμη και το ότι δυο φορές την ημέρα τα παιδιά της αποστολής τρώνε φρέσκο καθαρό φαγητό απο ένα άνθρωπο που μας έχει υιοθετήσει, τον κ. Γαβρίλη. Μια ανασκαφή που δεν τρώει καλά, δεν κάνει καλή δουλειά. Σε όλους αυτούς οφείλεται η επιτυχία, είναι ένα τεράστιο συλλογικό έργο και η κοινότητα έχει αγκαλιάσει την επιστημονική ομάδα και τους ευχαριστούμε.
*Αρχισυντάκτης PafosPress.com
** Το άρθρο πρωτοδημοσιεύθηκε στην Κυριακάτικη Σημερινή στις 25 Ιουλίου
